Grafmonumenten en grafzerken

Grafmonumenten en grafzerken waren in het algemeen bedoeld om een grafplaats aan te duiden en een of meer personen te gedenken die eronder begraven lagen. Ook cenotafen, waarop mensen worden herdacht die elders waren begraven, zijn in deze database opgenomen. De teksten, heraldiek en grafbeelden op de grafmonumenten en grafzerken geven geen volledig beeld van wie er ooit onder begraven lagen. Er kunnen familieleden zijn bijgezet zonder dat ze vermeld of afgebeeld werden, maar ook andere personen.

De variatie aan grafmonumenten is groot: behalve vrijstaande tombes zijn er bijvoorbeeld tombes die tegen de muur of in een nis waren geplaatst en die al dan niet uitgebreid konden zijn met een aansluitend opstaand deel tegen de muur.

Afb. 1. Grafmonument met de gisant van een telg uit het Utrechtse geslacht Van Drakenburg (ca. 1370-1390), zie  MeMO memorial object ID 2971

Op sommige grafmonumenten en grafzerken werden (twee- of) driedimensionale figuren aangebracht. Het gaat daarbij om transi’s (Engels: cadavers), dat wil zeggen afbeeldingen van skeletten en halfvergane lijken, al dan niet in een lijkwade, of om gisanten oftewel ligbeelden (Engels: effigies of gisants) van levende figuren (zie afb. 1). Ook zerken kunnen zijn voorzien van dit type voorstellingen, ofwel in steen gebeiteld ofwel in laagreliëf. De levensgrote figuren representeren doorgaans de herdachte personen. Indien ze als vanitassymbolen fungeren, zijn ze meestal veel kleiner (zie MeMO memorial object ID 1291), maar bijvoorbeeld op de grafzerk van Antonis Taets van Amerongen (Domkerk Utrecht zie MeMO memorial object ID 78) fungeert het grote skelet als schildhouder en dus als vanitassymbool. Ook de enkele transi op het dubbele Brederode-grafmonument in Vianen is een verwijzing naar de vergankelijkheid van het lichaam en niet een voorstelling van een van beide overledenen (MeMO memorial object ID 789). Zie Handleiding. 7 in verband met het zoeken in de database naar gisanten en transi’s.

Afb. 2. Grafplaat van messing met de gegraveerde gisant van Willem van Galen († 1539), deken van de Grote Kerk in Breda, zie MeMO memorial object ID 2849

Tot de grafzerken behoren stenen platen die min of meer overeenkomen met de lengte en breedte van een persoon. Aanzienlijk grotere zerken komen ook voor, evenals veel kleinere zerken, zoals de stenen die in documenten uit Oudewater met ‘hooftstuck’ worden aangeduid. Dit soort stenen van kleiner formaat komt ook elders voor, zie bijvoorbeeld MeMO memorial object ID 1310 en MeMO memorial object ID 1313 in resp. Noordwijk en Utrecht. Of het in al deze gevallen steeds om stenen in de vloer gaat, is niet duidelijk. Mogelijk stonden kleinere stenen op kerkhoven en tegen de muur ook rechtop.

Grafmonumenten en -zerken konden geheel of gedeeltelijk zijn bedekt met messing platen (Engels: brasses) waarin de menselijke figuren en/of skeletten, heraldiek, teksten en overige decoraties waren aangebracht (afb. 2). Zowel de stenen als de messing platen waren oorspronkelijk vaak kleuriger dan ze nu zijn: stenen zerken konden (gedeeltelijk) beschilderd zijn of met een ander materiaal ingelegd, en de messing platen waren soms gedecoreerd met email of zelfs zilver. De kleding van gisanten was soms versierd met (half)edelstenen, zie afb. 9. Zie in verband met het in de database zoeken naar (resten van) messing platen Handleiding.7

Afb. 3. Gebrandschilderd glas in de Oude Kerk in Amsterdam met de gebedsportretten van Jan Claasz. van Hoppen, burgemeester van Amsterdam († 1573), zijn vrouw en kinderen, zie MeMO memorial object ID 922

Memorievoorstellingen (Memorialbilder)

Memorievoorstellingen bestaan uit (meestal) een bijbelse of heiligenvoorstelling, met in de meeste gevallen de gebedsportretten van de te gedenken personen, vaak vergezeld van hun beschermheiligen, met een tekst met hun naam en sterfdatum en een oproep tot gebed voor hun zielenheil, en – indien van toepassing – hun wapenschilden. De herdachte personen konden in een religieuze voorstelling ook alleen via hun namen en wapenschilden vertegenwoordigd zijn, en zelfs via hun naamheiligen zoals in het altaarstuk van Anthonis Pot en zijn familie (zie MeMO memorial object ID 496).

Afb. 4. Kazuifel waarmee Berta de Vos van Steenwijck van Putten en haar moeder worden herdacht (1450-1500). Rond het wapenschild staat een memorietekst, zie MeMO memorial object ID 3893

Memorievoorstellingen kunnen als zelfstandige objecten hebben gefungeerd. Het gaat dan om:

• beeldhouwwerken
• paneelschilderingen
• gebrandschilderde glasvensters (afb. 3) en
• liturgische gewaden van de priesters en hun assistenten (afb. 4)

Afb. 5. Cenotaaf van Joris van Egmond, bisschop van Utrecht († 1559). Hij werd begraven in het benedictijnenklooster Saint-Amand, waarvan hij abt was, zie MeMO memorial object ID 2956

Omdat deze laatstgenoemde groepen memorievoorstellingen nog niet zijn geïnventariseerd, zijn alleen de op zich staande memorievoorstellingen in MeMO opgenomen. Deze zelfstandige memorievoorstellingen kregen veelal een plaats in de kerken, kapellen en kerkhoven van parochies, kloosters, gasthuizen, etc. ofwel bij het graf van de herdachte personen ofwel op een andere plaats in dezelfde instelling. Ze konden echter ook voor een andere instelling bestemd zijn. Vooral via deze laatstgenoemde mogelijkheid vergrootte men de kans op gebed voor het zielenheil en kon men de verbondenheid met meerdere instellingen tonen. Dit was ook een van de redenen waarom van wereldlijke heersers en van kerkvorsten het hart, de ingewanden en het lichaam in verschillende instellingen werden begraven, zie afb. 5

De onderstaande tabel bevat een overzicht van in de MeMO-database en ondersteunende producten gebruikte termen die betrekking hebben op grafmonumenten, grafzerken en memorievoorstellingen.

Term	Uitleg
Algemene aanduidingen
Commemorative marker (gedenkteken)	Verzamelnaam voor alle objecten met memoriefuncties die bedoeld waren om een graf aan te duiden. In de MeMO-database en ondersteunende producten wordt de term echter gebruikt voor een specifieke groep, namelijk de kruisen (crosses), de gedenktekens aan de muur (wall memorials) en de gebeitelde of geschilderde memorieteksten (separate memorial texts).
Memorial item (object met memoriefunctie)	Object met een of meer memoriefuncties
Typen grafmonumenten en grafzerken
Chest tomb or altar tomb (altaartombe)	Afb. 9. Detail van de gisant van de Utrechtse bisschop Guy van Avesnes († 1317), zie MeMO memorial object ID 2941 Een monument dat bestaat uit een tombe (stenen kist), met of zonder een gisant of transi op de bovenplaat, zie MeMO memorial object ID 2941 en afb. 9. NB in dit type monumenten ligt het lichaam begraven onder het monument.
Cross (kruis)	Meestal een houten of stenen kruis op een graf in een kerkhof, met al dan niet een inscriptie, en soms met heraldiek. Zie MeMO memorial object ID 1628.
Double-decker monument (dubbeldekkertombe)	Een specifiek type grafmonument dat uit twee verdiepingen bestaat (zie hieronder) met de gisant van de overledene op het bovenste deel en een afbeelding van een lijk of skelet op het onderste deel, zie MeMO memorial object ID 2251.
Floor slab (grafzerk, grafsteen)	De term floor slab wordt gebruikt voor stenen die deel uitmaken van een kerkvloer. Zie ook Tomb slab.
Freestanding tomb monument (vrijstaand grafmonument)	Een vrijstaand grafmonument, vaak prominent geplaatst voor een altaar, zie MeMO memorial object ID 2972. Een dergelijk monument kan later tegen een muur of in een nis zijn geplaatst, zie MeMO memorial object ID 1210.
Memorial brass (messing grafplaat)	Een gegraveerde plaat van messing die meestal iets verzonken is aangebracht in een stenen plaat en bevestigd is met dikke metalen spijkers (Engels: rivets). De platen variëren qua formaat en kunnen afbeeldingen, inscripties en/of de wapenschilden van de overledenen tonen, evenals decoraties. Een groot deel van deze brasses zijn verdwenen; alleen de uitsparingen in de steen zijn nog zichtbaar en soms zijn de metalen spijkers bewaard gebleven. Zie afb. 2 maar ook MeMO memorial object ID 1090.
Painted burial cyst (grafkeldertje)	Een kleine bakstenen grafkelder in een kerk of kapel, waarvan de bepleisterde muurtjes aan de binnenzijden zijn beschilderd met religieuze voorstellingen (Frans: caveau peint). Grafkeldertjes zijn bijvoorbeeld aangetroffen in Aardenburg (Zeeland) en Utrecht. Zie MeMO memorial object ID 3277.
Recess tomb (tombe in een nis)	Een grafmonument dat geplaatst is in een nis in een muur. Zie MeMO memorial object ID 2959.
Sarcophagus (sarcofaag)	Stenen grafkist (monoliet) waarvan de al dan niet taps toelopende deksel voorzien is van een beschilderde of gebeeldhouwde decoratie en/of een inscriptie, zie MeMO memorial object ID 2565. In veel gevallen is alleen de deksel bewaard gebleven, zie MeMO memorial object ID 2342.
Tomb slab (steen die een tombe bedekt)	Stenen plaat, monoliet, die een tombe of een verhoogd graf bedekt. Door veranderingen of het verloren gaan van de tombe is het maken van een onderscheid tussen een tomb slab en een floor slab vaak moeilijk, omdat de overgebleven deksel van een tombe op of in de vloer kan zijn aangebracht, zie MeMO memorial object ID 414 en ID 449.
Two-tier tomb (tombe met twee verdiepingen)	Een monument dat bestaat uit twee stenen platen boven elkaar, waarop op iedere laag een gisant of objecten, zoals een harnas en wapens, kunnen liggen, zie MeMO memorial object ID 2970.
Wall tomb (muurtombe)	Een grafmonument bestaande uit een tombe (stenen kist) die tegen of deels in een muur is geplaatst, zie MeMO memorial object ID 3522.
Memorievoorstellingen	Memorievoorstelling, memorietafel, memoriestuk (Memorialbild)
Diptych (tweeluik)	Een kunstwerk dat bestaat uit twee luiken, zie MeMO memorial object ID 719.
Memorial painting (geschilderde memorievoorstelling)	Een memorievoorstelling geschilderd op paneel, doek, glas of een muur. Zie de memorievoorstelling van de familie Van Beesd (MeMO memorial object ID 504) en afb. 3.
Memorial piece (memorievoorstelling)	Een voorstelling bestaande uit (meestal) een bijbelse of heiligenvoorstelling, met in de meeste gevallen de gebedsportretten van de te gedenken personen, vaak vergezeld van hun beschermheiligen, met een tekst met hun naam en sterfdatum en een oproep tot gebed voor hun zielenheil, en – indien van toepassing – hun wapenschilden. NB Er bestaan in Nederland ook memorievoorstellingen waarin de gebedsportretten de hoofdvoorstelling vormen. In het Nederlands zijn de volgende termen gangbaar: memoriestuk (geschilderd of gebeeldhouwd), memorietafel (geschilderd) of memorievoorstelling (meest algemene aanduiding).
Memorial sculpture (gebeeldhouwde memorievoorstelling)	Een gebeeldhouwde, gebeitelde of gegraveerde memorievoorstelling, gemaakt van steen, hout of in metaal aangebracht, zie MeMO memorial object ID 492, ID 503 en ID 925.
Polyptych (veelluik)	Geschilderde of gebeeldhouwde kunstwerken die bestaan uit meer dan een deel, maar de term wordt vaak gebruikt voor kunstwerken die meer luiken hebben dan een drieluik. In de MeMO-database, websites en PDF’s wordt het woord gebruikt in de deze laatstgenoemde betekenis. Zie MeMO memorial object ID 677
Separate memorial text (memorietekst, op zichzelf staand)	Een gebeitelde of geschilderde memorietekst, gewoonlijk op een pilaar, op een muur of op een stenen tablet die aan een muur bevestigd is. Oorspronkelijk waarschijnlijk niet onderdeel van een groter memoriestuk. Zie afb. 6. Afb. 6. Memorietekst van Wybrant Saeckles (†1569) in Workum, zie MeMO memorial object ID 3418
Single piece (enkel stuk)	Geschilderd of gebeeldhouwd kunstwerk dat slechts uit één deel bestaat en niet voorzien is van een of meer luiken. Zie MeMO memorial object ID 524 en 843
Succession series (opvolgingsreeks)	Rijen portretten of wapenschilden van elkaar opvolgende wereldlijke of kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders of stamhouders van een geslacht. Zie MeMO memorial object ID 748.
Triptych (drieluik)	Kunstwerk dat bestaat uit een middendeel en twee luiken. Zie MeMO memorial object ID 516
Wall memorial (gedenkteken aan de muur)	Een stenen monument dat aan of deels in een muur is aangebracht en dat is vervaardigd om een of meer personen te gedenken, meestal bestaande uit een memorietekst met heraldiek en randdecoraties, zie MeMO memorial object ID 1385
Onderdelen van deze objecten
Cadaver (transi)	Afbeelding van de overledene als een lijk (in een lijkwade) of een skelet, bedoeld om de vergankelijkheid van het lichaam (en van het leven) te benadrukken, ofwel gebeeldhouwd, ofwel in steen gebeiteld of gegraveerd in een messing plaat, zie MeMO memorial object ID 281. (Soms fungeert een transi ook als personificatie van de Dood of als een embleem voor de sterfelijkheid van de mens, MeMO memorial object ID 2251.)
Devotional portrait (gebedsportret)	Portret van persoon in gebedshouding, knielend en/of met de handen in gebed gevouwen, zie bijvoorbeeld de memorievoorstelling van de familie Van Beesd (MeMO memorial object ID 504)
Effigy (grafbeeld of gisant)	Een afbeelding van een overledene op een grafmonument of grafzerk, gebeeldhouwd of gebeiteld in steen of gegraveerd in een metalen plaat, vaak in liggende houding; ook bekend als gisant of ligbeeld. Zie MeMO memorial object ID 1291
Epitaph (epitaaf)	Term die in verschillende talen al in de middeleeuwen wordt gebruikt voor zowel een memorievoorstelling als een memorietekst, maar die in het Engels uitsluitend de memorietekst op een zerk of monument aanduidt. In de MeMO-database en ondersteunende producten wordt de term epitaaf alleen gebruikt voor de memorietekst.
Gisant (gisant, ligbeeld)	Afbeelding van de overledene, liggend op een grafmonument of grafzerk, gebeeldhouwd of in steen gebeiteld of in messing gegraveerd (afb. 1), zie ook Effigy.
Heraldry: heraldic shield, coat of arms	De term heraldic shield wordt gebruikt voor enkel een schild; de term coat of arms voor een schild met schilddekking, zoals een helm, helmteken en schildhouders. De verschillende schildvormen die in de MeMO-database worden genoemd zijn weergegeven in een tekening.
Palimpsest (palimpsest)	Een term die in het onderzoek van handschriften wordt gebruikt ter aanduiding van een hergebruikt blad, maar die ook kan worden gebruikt voor hergebruikte grafstenen en messing grafplaten (Engels: brasses) die zijn omgedraaid en opnieuw zijn gebruikt.
Pleurant or weeper (pleurant)	Term gebruikt om de rouwende figuren op een graftombe aan te duiden. Deze moeten niet verward worden met biddende geestelijken die worden aangetroffen op (Engelse) tomben, of met de kleine figuren van familie, vrienden en nageslacht van de overledene die soms de grote gisanten van de overledenen vergezellen.
Tapered slab (taps toelopende steen)	Een stenen zerk die geleidelijk afneemt in breedte en waarvan de vorm erop wijst dat het om de deksel van een sarcofaag gaat, zie MeMO memorial object ID 1411.