Memorieregisters

In de middeleeuwen bestond er geen eenduidige terminologie voor teksten die gebruikt werden in de memoria. De verschriftelijking (het vastleggen) van memoriepraktijken binnen instellingen was afhankelijk van de behoefte en de gebruiken binnen iedere afzonderlijke instelling. Ook voor instellingen die tot eenzelfde groep behoorden, zoals kloosters van een bepaalde orde, golden niet per se vaste richtlijnen met betrekking tot de memoria-administratie. Het gevolg is dat bepaalde bronnen die in essentie eenzelfde inhoud en opzet hebben verschillend kunnen zijn aangeduid, maar ook dat onder een en dezelfde aanduiding verschillende typen memorieregisters schuil kunnen gaan (afb. 1). Hierbij spelen ook lokale en regionale gebruiken mee. Zo kan een overzicht met memorievieringen in kalendervorm bijvoorbeeld worden aangeduid als necrologium, kalendarium of anniversarium.

Afb. 1. Liber memoriarum van het Haarlemse Jansklooster. Dit handschrift (1570) is een grafboek waarin tevens memoriediensten worden vermeld, zie MeMO text carrier ID 187Vergelijk de inhoud met een gelijknamig memorieregister uit Roermond, MeMO text carrier ID 101

In de literatuur over de bronnen wordt de term gebruikt die in het handschrift is aangetroffen, maar er worden ook termen gebruikt die pas na de middeleeuwen in zwang zijn geraakt. In het begin van de jaren zeventig is, om meer eenheid te scheppen in de terminologie, een classificatie gepubliceerd door Huyghebaert (in de reeks Typologie des sources). Hij maakte de volgende indeling:

1. De registers en andere documenten om de doden en de levenden te gedenken:

• de vroegste memorieregisters, daterend uit de Karolingische tijd, de Libri vitae, ofwel Libri memoriales ofwel Libri confraternitas genoemd). Dit zijn liturgische bronnen die bedoeld zijn om te gebruiken gedurende de heilige mis

2. De registers waarin alleen de overledenen staan opgetekend

• dodenlijsten oftewel dodenrollen die rondgebracht werden naar de geassocieerde gemeenschappen, bijvoorbeeld kloosters van eenzelfde orde
• de necrologieën, obituaria, anniversaria, pitantielijsten, etc. die vanaf de negende eeuw werden vervaardigd. Deze zijn vaak opgezet als kalenders. Deze zijn onderscheiden in:
  • Necrologia (necrologieën), lijsten met namen van overleden die zijn genoteerd in een kalender of martyrologium en die bedoeld zijn om op de desbetreffende dag voorgelezen te worden tijdens het koorgebed, meestal de priemen. Deze bronnen hebben een liturgisch karakter.
  • Obituaria, overzichten waarin staat aangegeven wanneer jaargetijden en andere verplichtingen, zoals uitdelingen en pitanties, moesten plaatsvinden.
• Grafboeken, overzichten van wie waar begraven ligt, vervaardigd ten behoeve van het bezoek aan het graf dat volgde op de memoriemis voor de overledene(n).
• Ten slotte noemt Huyghebaert de necrologische annalen, compilaties van korte teksten tevens lijsten waarin bijvoorbeeld weldoeners of oversten van kloosters en kloosterorden worden herdacht.

Deze classificatie is gebaseerd op het functioneren van de bronnen. Later is de indeling aangevuld door Lemaître. De samenstellers van de indeling konden echter hiermee het probleem niet oplossen dat het in veel gevallen gaat om mengvormen van de zuivere typen waaruit de classificatie bestaat, zoals Huyghebaert zelf ook al aangaf. Zo kan een register met memoriediensten ook schenkingen en pitanties bevatten, of gegevens over graven en grafplaatsen.

Afb. 2a. Bladzijde in een per maand geordende namenlijst van het Benedictinessenklooster Oostbroek bij Utrecht, zie MeMO text carrier ID 407Het vermeldt ook de naam van een Hadewych Hardenbroeck, fol. 14v. Mogelijk is dit de Benedictines die is afgebeeld op een schilderij afkomstig uit klooster Oudwijk in Utrecht, zie afb. 2b

De classificatie van memorieregisters in MeMO

In de MeMO-database is voor de beschrijvingen van de memorieregisters een classificatie gemaakt die is gebaseerd op de inhoud van de registers:

1. grafregisters, onderscheiden in
   • registers van graven met de namen van de begravenen (afb. 1)
   • registers van eigenaren van graven
2. registers van memoriediensten (zie Register met memoriediensten in een martyrologium van het Kartuizerklooster Nieuwlicht (MeMO text carrier ID 429) en afb. 2a)
3. registers met schenkingen en stichtingen (afb. 3)
4. pitantieregisters
5. naamlijsten die niet tot de bovenstaande groepen behoren (afb. 4 en 5)

Afb. 2b. Memorie-voorstelling met de gebedsportretten van de nonnen Hadewych van Hardenbroeck († 1543) en Agnes van Ghent, knielend naast de gekruisigde Christus, MeMO memorial object ID 631

Deze indeling is niet gebaseerd op de functie, maar op de inhoud oftewel verschijningsvorm. Uitgangspunt is de primaire of overheersende verschijningsvorm van het register, maar de records in de database bieden mogelijkheden om variaties in de inhoud te beschrijven. Daardoor wordt voor de gebruiker duidelijk dat bijvoorbeeld in een memorieregister dat is ingedeeld als grafboek, onder andere ook schenkingen zijn genoteerd zie afb. 1. De records in de database bieden echter mogelijkheden om variaties in de inhoud te beschrijven. Zie ook 4.4 in verband met de manier waarop handschriften en teksten worden beschreven.

Verhalende bronnen

Voor de verhalende bronnen is de typologie van Narrative Sources (NaSo) aangehouden, omdat de informatie in MeMO voor een belangrijk deel is ontleend aan deze online database die weer voor een belangrijk deel is gebaseerd op het Repertorium van verhalende historische bronnen uit de middeleeuwen van Marijke Carasso-Kok. Het Repertorium en de NaSo-database hebben zich qua terminologie en indeling gebaseerd op de typologie van Genicot c.s. (Typologie des Sources). Zie voor een bespreking van de problemen betreffende de classificatie van verhalende bronnen, Vanderputten, ‘Typology of Medieval Historiography’ (2001).

Uit de veelheid aan typen verhalende bronnen zijn voor MeMO alleen die typen opgenomen die informatie bieden betreffende de nagedachtenis van de doden. Het gaat om twee groepen:

1. biografische bronnen:
   • gesta waarin het leven en de daden van abten en andere kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders worden herdacht
   • levensbeschrijvingen van voornamelijk kloosterlingen en inwoners van religieuze huizen, maar ook van leken
2. historische bronnen:
   • kronieken (zie Kroniek van het Barbaraconvent in Delft (MeMO text carrier ID 173))
   • annalen van kerkelijke en religieuze instellingen (afb. 6)

Afb. 3. Schenkingsregister van de parochiekerk van Velden (ca. 1555), met kopieën van schenkingsakten. Het register beslaat de periode 1492-1628, MeMO text carrier ID 427

Van deze bronnentypen zijn alle biografische bronnen beschreven, omdat deze allemaal een functie hadden of kunnen hebben gehad in de memoria. Ze bevatten informatie van het leven en de daden de beschreven personen, met vermeldingen van bijvoorbeeld hun deugden en goede daden, hun schenkingen en stichtingen en hun betrokkenheid bij memoriapraktijken. Het gaat hier vooral om de levensbeschrijvingen van inwoners van de kloosters en religieuze huizen van de Moderne Devotie.

Afb. 4. Register met namen van priorinnen uit het klooster Maria-Weide in Venlo. Getoond wordt een ingeplakte tekst voor een in 1673 overleden priorin, MeMO text carrier ID 78

Historiografische bronnen moesten worden geselecteerd, omdat deze niet per se informatie over de dodengedachtenis bevatten. In de database zijn daarom beschrijvingen van kronieken en annalen opgenomen waar duidelijk een memoria-component in zit. Het gaat dan bijvoorbeeld om informatie over stichtingen en schenkingen, ook van privileges, over de weldoeners en over de memoriepraktijken en veranderingen in deze praktijken.

Kronieken hebben overigens altijd een algemene herinneringsfunctie. Ze kunnen herinneren aan het ontstaan van een stad, aan een gewonnen veldslag, etc. Daarom zijn de MeMO-database en de NaSo- database elkaar aanvullende hulpmiddelen voor onderzoekers die de memoria- en herinneringspraktijken in een bredere context willen onderzoeken.

Afb. 5. Het memorieregister van de Kalendebroederschap uit Groningen (ca. 1501-1590), dat onder meer lijsten bevat van zowel overleden als nog in leven zijnde leden. De hier getoonde namen zijn van overleden geestelijken die tot de broederschap behoorden, MeMO text carrier ID 436

Overzicht van gebruikte termen

In MeMO is voor de memorieregisters een andere indeling gemaakt dan die van Huyghebaert in zijn Typologie des sources. Desondanks komen zijn terminologie en definities en die van anderen regelmatig voor in de MeMO-database en de andere MeMO-producten, bijvoorbeeld in de titels en de korte beschrijvingen van de registers. De onderstaande tabel bevat de meest voorkomende termen en hun definities.

Afb. 6. De Annales Rodenses, de annalen van het klooster Rolduc bij Rode (f. 7v-8r). Het handschrift beslaat de periode 1104-1157 en is in drie fasen geschreven in de tweede helft van de 12e eeuw, MeMO text carrier ID 207

Enkele opmerkingen vooraf:

• De vele kleine variaties binnen de terminologie zijn niet opgenomen. In de meeste gevallen is voor de gemakkelijk te herkennen Latijnse termen gekozen.
• Termen die zijn gebruikt in de handschriften zelf en in de inventarissen van de bewarende instellingen sluiten niet altijd (volledig) aan bij de inhoud van de teksten.

Term	Uitleg
Algemene termen
Composites (convoluut)	Handschriften met teksten, die zijn samengebonden zonder dat ze qua thematiek op elkaar aansluiten, of zonder dat ze afkomstig zijn uit een en dezelfde instelling. De teksten uit een dergelijk handschrift werden dikwijls gebundeld op basis van het formaat van de afzonderlijke delen (teksten). Er hoeft dus geen samenhang te zijn tussen de teksten in een convoluut. In veel gevallen is de bundeling gemaakt door of in opdracht van een latere eigenaar, zie MeMO text carrier ID 19
Convoluten	Zie Composites
Doodboek/dodenboek	Algemene aanduiding, niet per se contemporain voor verschillende typen memorieregisters, zie bijvoorbeeld MeMO text carrier ID 138 en MeMO text carrier ID 337
Kapittelboek (Liber officii capituli)	Manuscript gebruikt tijdens de bijeenkomsten van het kapittel van een klooster, dat een of meer memorieregisters bevat, zie MeMO text carrier ID 17
Liber memoriarum	Contemporaine term voor wat voor type memorieregister dan ook, gebruikt in het handschrift zelf. MeMO text carrier ID 187 is bijvoorbeeld een mengvorm van een grafboek met de namen van de begraven personen en een register met memoriediensten, zie afb. 1
Memorieboek	Moderne verzamelnaam voor alle soorten memorieregisters Contemporaine term voor wat voor type memorieregister dan ook, gebruikt in het handschrift zelf. MeMO text carrier ID 193 is bijvoorbeeld een lijst van namen met in enkele gevallen enige biografische informatie en een enkele keer informatie over te verrichten memoriediensten. NB De term memorieboek werd overigens ook gebruikt voor andere soorten bronnen, zoals overzichten van inkomsten, maar ook voor bronnen die betrekking hebben op bestuurlijke zaken, zoals het memorieboek van de stad Gent, http://www.dbnl.org/tekst/heul008memo01_01/
Miscellany (verzamelhandschrift)	Handschriften met meerdere teksten die qua inhoud of thematiek een samenhang vertonen en/of uit dezelfde instelling afkomstig zijn. In een verzamelhandschrift kunnen dus allemaal teksten zijn opgenomen die de dodengedachtenis betreffen. Deze handschriften kunnen in één keer zijn afgeschreven ten behoeve van de instelling waar ze werden gebruikt. De in de tekstdrager aanwezige teksten, zoals een graflijst of een schenkingsregister, kunnen vervolgens over een langere periode zijn bijgehouden, maar er kunnen ook nieuwe teksten zijn toegevoegd, MeMO text carrier ID 17
Text carrier (tekstdrager)	Een tekstdrager kan één of meer teksten bevatten. Indien een tekstdrager meerdere teksten bevat, is het belangrijk te weten hoe deze handschriften tot stand zijn gekomen, omdat dit kan bijdragen aan het functioneren van de afzonderlijke teksten. Tekstdragers met meerdere teksten zijn grofweg in te delen in convoluten en verzamelhandschriften, zie aldaar (maar er bestaan allerlei tussenvarianten).
Verzamelhandschrift	Zie Miscellany
Memorieregisters	Classificatie van de memorieregisters zoals gebruikt in de MeMO-database
Register of burial places (grafregister)	a. Registers van graven met vermeldingen wie waar begraven is, zie afb. 1 b. Registers van eigenaren van graven MeMO text carrier ID 179
Register of gifts and foundations (Schenkingsregister)	Registers met aanduidingen (en beschrijvingen van) allerlei soorten schenkingen en stichtingen zie afb. 3
Register of memorial services (register met memoriediensten)	Registers waarin is beschreven voor wie, wanneer, wat voor memoriedienst verricht moet worden, zie Register met memoriediensten in een martyrologium van het Kartuizerklooster Nieuwlicht (MeMO text carrier ID 429)
Register of names (naamlijsten)	Naamlijst die niet onder te brengen is in de hiervoor genoemde groepen zie afb. 4
Register of pittances and doles (pitantieregister)	Registers met uitdelingen en supplementen op maaltijden met (vaak) de vermelding namens wie, voor wie, wanneer en waar de aalmoezen moeten worden uitgedeeld en waaruit deze moeten bestaan MeMO text carrier ID 372
Memorial registers: other names	Namen en aanduidingen zoals gebruikt in de bronnen, in inventarissen en catalogi van archieven en bibliotheken en in de classificatie van Huyghebaert en Lemaître, etc.
Anniversarium	Necrologium, zie aldaar
Jaargetijdenboek	Necrologium, zie aldaar
Kalendarium	Necrologium, zie aldaar
Liber fundationum	Stichtings- of schenkingsregister
Martyrologium	Kalender met te gedenken heiligen. In sommige gevallen is het martyrologium ook gebruikt om te gedenken personen (niet-heiligen) in te noteren, zie Register met memoriediensten in een martyrologium van het Kartuizerklooster Nieuwlicht (MeMO text carrier ID 429)
Necrologium	Kalender met per dag de namen van de personen die tijdens de mis herdacht dienden te worden. Een necrologium heeft voornamelijk een liturgische functie. In de loop der tijd werden in necrologia naast de namen ook wel schenkingen en/of graflocaties vermeld. Het necrologium gaat terug op het martyrologium dat in de eerste christelijke gemeenschappen werd gebruikt om tijdens de vieringen de namen te reciteren van de martelaren die voor het geloof gestorven waren, alsook voor heiligen in het algemeen. Zie de indeling van Huyghebaert hierboven.
Obituarium	Het obituarium is een register in de vorm van een Romeinse kalender waarin staat aangegeven wanneer jaargetijden en andere verplichtingen moeten plaatsvinden die een parochie, een klooster of een kapittel op zich had genomen. Zie de indeling van Huyghebaert hierboven.
Propijnboek	Zie Pitantieboek
Register for the burning of candles (Belichtingsboek)	Register met een overzicht van wanneer, voor wie, waar, hoeveel kaarsen moeten worden gebrand (afb. 7) Afb. 7. Register betreffende het branden van de kaarsen in het costerboeck van het klooster Mariënpoel bij Leiden, MeMO text carrier ID 145
Succession list (opvolgingslijst)	Een type naamlijst met een chronologisch overzicht van wereldlijke en kerkelijke functionarissen die een bepaald ambt bekleedden Zie MeMO text carrier ID 35.
Verhalende bronnen	Bronnen die zijn beschreven in de MeMO database
Annals (annalen)	Overzicht van per jaar geordende gebeurtenissen die betrekking hebben op een gebied, instelling, geslacht, etc.
Biografische beschrijvingen van religieuzen, meestal aangeduid als Bruderbuch (broederboek) of Schwesterbuch (zusterboek) en soms van leken	Handschriften met levensbeschrijvingen van mannelijke kloosterlingen en mannelijke inwoners van een religieus huis. Zie MeMO text carrier ID 268. Handschriften met levensbeschrijvingen van nonnen en vrouwelijke inwoners van een religieus huis. NB in een aantal gevallen werd in zusterboeken ook de biografie van de rector opgenomen. Zie MeMO text carrier ID 1.
Chronicle (kroniek)	Kronieken zijn verhalende overzichten van een of meer gebeurtenissen in bijvoorbeeld een gebied, klooster of geslacht. Er zijn alleen kronieken opgenomen waarin wordt gerefereerd aan de dodengedachtenis en aan stichtingen en schenkingen in het kader daarvan, zie Kroniek van het Barbaraconvent in Delft (MeMO text carrier ID 173).
Gesta	Gesta zijn overzichten van de daden van personen, bijvoorbeeld van abten van kloosters. MeMO text carrier ID 6.